Có bao giờ bạn tự hỏi, liệu một thứ gì đó có còn giữ nguyên bản chất của nó khi từng mảnh ghép, từng bộ phận đều dần thay thế?
Đó chính là câu hỏi mà nghịch lý Theseus đã đặt ra. Hãy tưởng tượng bạn đang đứng trên bến cảng của thời gian. Một chiếc tàu cũ kỹ, được xây dựng từ những mảnh gỗ mòn mỏi theo năm tháng, chở theo bao ký ức và giấc mơ. Qua thời gian, những tấm gỗ ấy dần được thay thế bằng những “người bạn” mới những mảnh ghép rạng rỡ của hiện tại. Nhưng liệu khi hết lần lượt những mảnh gỗ cũ bị thay thế, ta còn có thể nhận ra chiếc tàu đã từng lưu giữ bao tâm hồn, bao câu chuyện của quá khứ?
Và chẳng bao giờ ta ngừng đặt câu hỏi: Liệu con người có chỉ đơn giản là khuôn mặt, tên gọi hay cử chỉ bên ngoài? Hay bản chất thật sự được dệt nên từ những trải nghiệm, những ký ức – những mảnh ghép vô hình giữ cho chính ta không bao giờ phai mờ?
Cùng như Vision trong WandaVision, dù cơ thể có thay đổi, nhưng linh hồn, những ký ức vẫn rực rỡ, thắp sáng hành trình của anh. Ngược lại, White Vision – được tái tạo từ những bộ phận cũ – dường như mất đi hơi thở của thời gian, của những kỷ niệm. Tựa như chiếc tàu Theseus, mỗi chúng ta, với hàng tỷ tế bào thay đổi mỗi ngày, vẫn giữ lại những dấu vết không thể phai mờ của quá khứ.
Giữa thời đại Công nghiệp Văn hóa, Việt Nam đang hé mở những mảnh ghép văn hóa độc đáo, nơi mỗi di sản, mỗi công trình kiến trúc là một chứng tích của lịch sử được cộng đồng yêu thương và trân trọng. Hãy cùng dạo qua những miền đất đã, đang và sẽ thay đổi, nơi ký ức được lưu giữ qua từng ngói gạch và từng vết nứt của thời gian.
Chuyến hành trình ký ức lại đưa ta đến Thành phố Hồ Chí Minh, nơi Nhà thờ Đức Bà – bức tranh cổ kính của Sài Gòn – hiện lên trong làn sương mù mùa đông. Từng viên gạch, từng vết nứt kể lại 137 năm lịch sử, như những câu chuyện thầm lặng của thời gian. Từ năm 2017, khi giàn giáo cao vút bắt đầu bao trùm công trình tráng lệ ấy, những người thợ thủ công với niềm tự hào và trách nhiệm đã cẩn trọng thay thế từng viên gạch, khôi phục vẻ đẹp nguyên sơ bằng vật liệu nhập khẩu từ châu Âu. Nhưng liệu những viên gạch mới có thể chứa đựng hết tinh hoa của ký ức xưa cũ? Hay chúng chỉ là sự tái tạo bên ngoài, thiếu đi hồn của thời gian đã qua?
Tại Hội An, Chùa Cầu – biểu tượng lịch sử với hơn bốn thế kỷ tồn tại – đã trải qua không ít lần “tái sinh”. Hơn bốn trăm năm trước, Chùa Cầu toả sáng với những gam màu tươi sáng, được chạm khắc tinh tế bởi bàn tay của các thương nhân Nhật Bản. Nhưng qua thời gian và những cơn bão tố của khí hậu miền Trung, di tích dần mất đi sức sống ban đầu.
Đến ngày 28/12/2022, một cuộc đại trùng tu được khởi động với khát khao hồi sinh linh hồn xưa của Chùa Cầu. Các chuyên gia cẩn thận tái tạo cấu trúc, màu sắc và hình dáng từng chi tiết, như muốn thổi hồn cho từng viên gạch cũ. Tuy nhiên, không ít người dân và du khách cảm nhận rằng, dù kiến trúc “nguyên bản” được phục hồi, hình ảnh Chùa Cầu trong ký ức – với những lớp rêu phong, những vết tróc của năm tháng – dường như bị thay thế bởi một diện mạo xa lạ.
Câu chuyện của thời gian không chỉ dừng lại ở những công trình đô thị lớn. Gần đây, nỗi đau khôn tả đã in sâu vào trái tim người dân Việt Nam khi Làng Nủ bị cuốn trôi trong cơn địa chấn của thiên tai. Vào sáng ngày 10-9, dưới bầu trời u ám và những cơn mưa nặng hạt, hơn 1,6 triệu khối bùn đất cuốn phăng mọi thứ trên đường đi, biến cả một bản làng thành những mảnh vỡ của quá khứ. Những mái nhà sàn giản dị, chứa đựng biết bao kỷ niệm, bỗng trở nên xa lạ khi chỉ còn là những mảnh ghép vụn vỡ.
Nhưng theo thời gian, khi ánh nắng ấm áp nhẹ nhàng len lỏi qua những ngọn đồi sim, khu tái định cư của Làng Nủ bắt đầu hé lộ nét đẹp mới – giản dị mà kiên cường. Những ngôi nhà mới được xây dựng theo kiểu sàn truyền thống, xen kẽ giữa không gian xanh mát, như một lời khẳng định rằng cuộc sống luôn có khả năng tái sinh.
Tuy nhiên, với việc thay thế mái ngói cổ truyền bằng tôn dập sóng giả ngói và việc sử dụng bê tông, sắt thép cho ngôi nhà, người dân dần cảm thấy mất đi nét riêng, cái hồn của từng mái nhà cũ. Ngày xưa, mỗi ngôi nhà là một dấu ấn riêng biệt, còn giờ đây, chúng trở nên đồng nhất, khiến ký ức về một không gian sống đầy cá tính dường như tan biến.
Thời gian luôn là dòng chảy không ngừng, và văn hóa cũng vậy – giống như những con cá mập, không thể dừng lại, phải luôn di chuyển và thích nghi. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu gay gắt với mưa lũ, hạn hán, và gió bão, cách chúng ta xây dựng nhà cửa cũng cần phải thay đổi để bảo vệ cuộc sống.
Câu chuyện Làng Nủ, nơi mà những mái nhà truyền thống của dân tộc Tày từng ẩn chứa hồn cốt của lịch sử, giờ đây đang đối mặt với sự thay đổi về vật liệu xây dựng. Việc chuyển từ ngói cổ truyền sang tôn dập sóng, từ khung gỗ mộc mạc sang bê tông và thép, không chỉ đơn thuần là cải tiến công nghệ để chống chịu với thiên tai, mà còn là biểu hiện của một nền văn hóa đang cố gắng tái tạo bản thân, thích ứng với môi trường sống mới.
Thế nhưng, giữa những trăn trở đó cũng xuất hiện một câu hỏi đầy sâu sắc: liệu sự thay đổi này có thực sự là giải pháp tốt nhất, hay chỉ là cách giải quyết chắp vá trước những thách thức của biến đổi khí hậu? Có lẽ, trong khoảnh khắc khó khăn này, sự điều chỉnh là cần thiết để bảo vệ tính mạng và sự an toàn của con người. Nhưng nếu như ta chỉ chú trọng đến tính tiện dụng và an toàn mà quên đi giá trị tinh thần, liệu chúng ta có đang đánh mất đi hồn cốt, những ký ức và câu chuyện mà ngôi nhà truyền thống ấy đã lưu giữ qua bao thế hệ?
Giữa những cơn bão của thời đại mới, con đường lý tưởng có lẽ là tìm ra sự cân bằng – một giải pháp không chỉ bền vững trước thiên tai, mà còn giữ gìn được giá trị văn hóa, truyền thống, những dấu ấn của quá khứ. Vì cuối cùng, những ngôi nhà ấy không chỉ là nơi trú ẩn, mà còn là chứng tích của lịch sử, là nơi linh hồn của cộng đồng được vun đắp và truyền lại qua thời gian.
Dù là bước chuyển mình của văn hóa hay chỉ là sự “chắp vá” tạm thời, thì điều chắc chắn là con người luôn biết cách biến đổi, thích nghi để tồn tại. Và trong mỗi bước đi ấy, ký ức và giá trị tinh thần luôn là hạt giống quý giá, giữ cho di sản của quá khứ không bao giờ phai mờ giữa những cơn bão của hiện tại.
Trong hành trình văn hóa không ngừng đổi thay, mỗi cuộc trùng tu – dù hữu hình hay vô hình – đều là một chương mới, một sự đối thoại giữa quá khứ và hiện tại, giữa cái cũ và cái mới. Và chính qua những cuộc đối thoại ấy, chúng ta nhận ra rằng, bất kể hình thức có thay đổi, những ký ức, niềm tin và ý nghĩa mà cộng đồng trao cho di sản mới luôn là điều khiến chúng ta không bao giờ xa rời mối liên kết với lịch sử của mình.
Giữa muôn vàn cuộc trùng tu của thời gian, từ những chiếc tàu Theseus lặng lẽ trôi dạt cho đến những công trình di sản của Việt Nam, câu hỏi luôn văng vẳng: Liệu chúng ta có còn giữ được linh hồn, ký ức của những gì đã qua? Sự thay đổi về vật liệu, về hình thức, không đơn thuần chỉ là những sự thay đổi bên ngoài, mà còn tác động sâu sắc vào niềm tin và ký ức của cộng đồng.
Và có lẽ, chính trong từng dấu vết của ký ức ấy – dù là trong tiếng thì thầm của những mảnh gỗ cũ, hay trong hình ảnh rêu phong vươn lên trên Chùa Cầu, hay trong những viên gạch sần sùi của Nhà thờ Đức Bà, hay cả trong những ngôi nhà mới của Làng Nủ – chúng ta tìm thấy sợi dây vô hình kết nối quá khứ và hiện tại. Dù thời gian có làm thay đổi diện mạo, nhưng chính ký ức, niềm tin và hồn cốt của cộng đồng mới giữ cho từng chứng tích của lịch sử luôn sống mãi, theo cách riêng của nó.
Tác Giả Nghi Dương
Thiết Kế Trần Văn Hậu