Nếu cuộc đời Lưu Bị gắn với sự đối đầu với Tào Tháo thì cuộc đời Tào Tháo lại gắn với sự đối đầu với Viên Thiệu. Đánh bại Viên Thiệu là thành công lớn nhất trong cuộc đời Tào Tháo.
Hình tượng Viên Thiệu thường được tiểu thuyết chương hồi cũng như lịch sử mô tả trong sự so sánh với Tào Tháo. Đọc qua những mô tả đó, chúng ta có cảm giác Tào Tháo thông tuệ, Viên Thiệu ngu xuẩn. Viên Thiệu quả thật đã có những quyết định hết sức kỳ lạ.
Ngài Dịch Trung Thiên có nói con người Viên Thiệu ý kiến nào càng có lợi cho ông ta, theo bản năng, ông ta sẽ càng chống lại. Văn học và lịch sử mô tả Viên Thiệu khờ dại đến khó hiểu. Điều đó khiến chúng ta muốn hỏi: Viên Thiệu có phải là kẻ xuẩn ngốc không? Những ý kiến mà ông ta không theo có phải là mưu kế tuyệt diệu không? Nếu câu trả lời là phủ định vậy vì sao Viên Thiệu lại thất bại? Liệu còn có một hình tượng Viên Thiệu thật nào bị che giấu phía sau?
Tam quốc chí, Viên Thiệu truyện cho biết Viên Thiệu tự là Bản Sơ, người huyện Nhữ Dương, quận Nhữ Nam. Nếu như Tào Tháo là hậu nhân của hoạn quan thì Viên Thiệu là hậu nhân của quý tộc. Gia tộc của Thiệu từ thời Viên An tới nay có bốn người làm đến chức tam công, nên thường tự hào là “bốn đời tam công”.
Viên Thiệu lúc trẻ “có vẻ oai phong, biết nhún nhường kẻ sĩ” nên rất được nhiều người theo về. Tam quốc chí, Vũ đế kỷ nói Thiệu thường cùng Tào Tháo lúc trẻ kết thành bạn, chuyên đi trộm gà bắt chó, cưỡng đoạt dân nữ. Một lần cả hai đi cướp cô dâu, bị người ta truy đuổi. Thiệu chạy nhằm vào trong bụi gai, không ra được. Tháo hô lớn: “Kẻ cướp ở đây!”. Thiệu sợ hãi cuống cuồng, vội vùng dậy chạy. Xem ra Viên Thiệu, Tào Tháo lúc trẻ đều là cường hào ác bá. Có điều, sử quan khiến ta có cảm giác Tào Tháo cơ trí, Viên Thiệu ngốc nghếch.
Kỳ thực Viên Thiệu không ngốc.
Anh hùng ký chép Thiệu lúc trẻ làm quan Lang, rồi lên tới chức Bộc Dương trưởng. Sau vì mẹ mất, Thiệu ở nhà cư tang mấy năm, rồi nhận sự trưng tập của Đại tướng quân Hà Tiến. Tam quốc chí, Viên Thiệu truyện nói, Thiệu đầu làm Đại tướng quân duyện, chuyển sang Thị ngự sử, Trung quân Hiệu úy rồi đến Tư lệ hiệu úy.
Thời kỳ Hoàn – Linh, vấn đề hoạn quan lộng quyền đã trở thành nhức nhối. Viên Thiệu đã cùng Đại tướng quân Hà Tiến mưu diệt hoạn quan. Theo Tục Hán thư, Viên Thiệu là người chủ động sai Trương Tân đến thuyết phục Hà Tiến trừ hoạn. Hà Tiến đã theo kế đó. Tam quốc diễn nghĩa hoàn toàn không đánh giá cao đóng góp của Viên Thiệu. La Quán Trung mô tả Thiệu là người đã hiến kế triệu các tướng ở ngoài vào kinh. Tào Tháo đã phản đối và còn nhận xét “người làm loạn thiên hạ tức là Viên Thiệu”. Mọi người đều nghĩ, vì sự ngốc nghếch của Viên Thiệu đã giúp Đổng Trác vào kinh gây loạn. Sự thật như thế nào?
Ngụy thư nói, Tào Tháo nghe tin Hà Tiến muốn vời quân ở ngoài về triều diệt hoạn quan, đã nói:
“Quan hoạn xưa nay có bao giờ không có. Chẳng qua gần đây các vua cho chúng nhiều quyền hành, ân huệ quá mới nên nỗi. Muốn trị bọn này, cứ giết mấy tên đầu sỏ, chỉ cần một viên ngục quan là đủ, cần gì phải gọi đến các tướng bên ngoài! Bằng như muốn diệt sạch bọn này, việc thể nào cũng lộ ra, tôi nghĩ là sẽ thất bại”
Kỳ thực thì từ trước đó, Tào Tháo đã dâng thư lên hoàng đế nói về vấn đề hoạn quan, lời lẽ thống thiết. Tào Tháo từ đầu tới đuôi đều chủ trương dùng phương pháp chính trị để loại bỏ bọn đầu sỏ trong hoạn quan, do đó, không cần động binh bên ngoài, chỉ cần một tên ngục lại là đủ. Sự thực tình hình đâu có dễ như thế.
Trải qua thời gian lâu dài, hoạn quan đã liên kết với nhau tạo thành một thế lực lớn. Đến thời Linh đế đã xuất hiện nhóm mười hai tên hoạn quan, thường bị gọi lầm là Thập thường thị. Thập thường thị không chỉ dùng ảnh hưởng cá nhân chi phối hoàng đế và hậu phi, mà còn cài người vào trong các đội quân bảo vệ kinh thành. Sau khi Linh đế chết đi, Hà thái hậu là người bảo trợ cho hoạn quan. Hoạn quan bấy giờ là một thế lực chặt chẽ, không phải một nhóm ô hợp. Muốn diệt hoạn quan, không thể chỉ diệt vài tên đầu sỏ. Bản thân Thập thường thị cũng sẽ không ngồi yên cho người ta giết.
Trên thực tế, muốn diệt hoạn quan không chỉ có Hà Tiến. Trước đó, đã có Đại tướng quân Đậu Vũ. Có điều, Đậu Vũ đã bị hoạn quan phản công và giết chết. Tào Tháo dâng thư nói về hoạn quan là sau lúc Đậu Vũ bị giết. Cuối cùng, Tào Tháo cũng bị cách chức. Đến mức như thế mà Tào Tháo vẫn tin rằng có thể dùng một tên ngục lại để xử lý hoạn quan thì thật là lạ. Quan điểm của Tào Tháo tưởng chừng đúng, kỳ thực là sai. Cách nghĩ của Tào Tháo tưởng chừng sáng suốt, thực ra là hết sức ấu trĩ.
Viên Thiệu không như vậy. Viên Thiệu nhìn nhận vấn đề tỉnh táo hơn. Cửu châu xuân thu nói, Thiệu bàn với Hà Tiến rằng:
“Hoàng môn – Thường thị nhiều đời lớn mạnh, oai trùm cả nước. Khi trước Đậu Vũ muốn giết chúng mà trái lại bị chúng hại, chỉ là vì nhân lời nói bị tiết lộ mà đem quân của năm doanh gây biến vậy. Quân của năm doanh sinh trưởng ở kinh sư, sợ phục người trong cung, vậy mà họ Đậu trái lại dùng sức mạnh của họ, rút cuộc họ phản chạy theo bọn Hoàng môn, cho nên tự chuốc lấy thua diệt.
Nay tướng quân dựa vào sự tôn quý của cậu vua, hai phủ đều nắm quân khỏe, quan tướng bộ khúc của mình đều là kẻ sĩ anh hùng, vui lòng dốc hết sức, việc ở trong lòng bàn tay, cũng là trời cho gặp thời vậy. Nay vì thiên hạ mà trừ diệt tham ô, công lao hiển hách, lưu danh đời sau, dẫu Thân Bá của nhà Chu há đủ để sánh được? Nay nhà vua ở điện trước, tướng quân nên mượn chiếu thư mà lĩnh quân giữ gìn, nhưng chớ vào cung”
Rõ ràng, Viên Thiệu đánh giá đúng đắn thực lực của hoạn quan. Hoạn quan không đơn thuần là bọn gia nô giữ nhà, mà còn có một bộ phận quân đội sẵn sàng ủng hộ. Tư lệ Hiệu úy – người nắm giữ đội quân bảo vệ kinh thành – là Hứa Tương chính là người do hoạn quan sắp xếp. Phương án đấu tranh với hoạn quan bằng chính trị rõ ràng là nửa vời, chỉ có thể dùng bạo lực để đập tan lực lượng của họ.
Về lực lượng, Viên Thiệu khuyên Hà Tiến dùng lực lượng bản thân để đàn áp đội quân ủng hộ hoạn quan. Về sách lược, Viên Thiệu khuyên nắm lấy thiên tử và Hà Tiến không trực tiếp đối mặt với hoạn quan. Xét những diễn biến tiếp theo, ta sẽ thấy lời khuyên của Viên Thiệu là hoàn toàn xác đáng. Hà Tiến vì không nghe theo sự khuyến cáo của Viên Thiệu, sơ suất vào cung nên đã bị hoạn quan giết chết. Phe diệt hoạn không nắm được thiên tử, bị dư đảng hoạn quan đưa ra ngoài, rốt cuộc rơi vào tay Đổng Trác.
Dù sao Tào Tháo nói cũng có một việc đúng, nếu muốn diệt sạch thế lực hoạn quan, sẽ chẳng thể bí mật chuẩn bị. Có điều, nói chắc chắn sẽ thất bại thì lại sai bét. Hà Tiến một mặt gọi binh lực ở ngoài, mặt khác lại tăng cường binh lực bên trong. Sự thực người Hà Tiến triệu về không chỉ có Tinh châu mục Đổng Trác, còn có Đinh Nguyên và Thái thú Hà Nội Vương Khuông. Hơn nữa, binh lực của họ không quá lớn. Đổng Trác mới đầu chỉ có ba ngàn quân, Vương Khuông mang theo năm trăm cung thủ. Bởi vì Hà Tiến chết, không người chế ngự mới thành ra loạn. Ở trong cung, Hà Tiến sai các quan võ có mưu lược canh chừng hoạn quan, sai em của Viên Thiệu là Hổ Bôn trung lang tướng Viên Thuật đem 200 quân Hổ Bôn vào cung, thay bọn hoàng môn làm việc canh gác.
Phe hoạn quan đánh hơi được các cử động đó, mấy lần đến chỗ Hà Tiến xin quy thuận. Viên Thiệu khuyên Hà Tiến nên khởi sự ngay. Hà Tiến lại chần chừ (có lẽ muốn chờ thêm quân bên ngoài). Rốt cuộc, hoạn quan không thể ngồi yên đợi chết. Trung thường thị Đoàn Khuê giả ý chỉ Thái hậu mời Hà Tiến vào cung bàn bạc, giết chết Tiến ở trong cung.
Hà Tiến chết rồi. Viên Thuật liền đem quân đốt cửa Thanh Tỏa. Viên Thiệu cũng đưa quân xông vào cung giết Hiệu úy Hứa Tương thuộc phe hoạn quan, rồi xua quân bắt giết các hoạn quan. Đoàn Khuê dẫn Thiếu đế và Trần Lưu vương chạy ra ngoài. Tới bến đò Tiểu Bình, các hoạn quan đều phải nhảy xuống sông tự sát. Đổng Trác gặp xa giá nhà vua ở Bắc Mang, bèn hộ vệ hoàng đế về kinh.
Chính biến lần này, bọn hoạn quan đều bị giết sạch. Số người chết tới hơn hai ngàn người. Thế lực của hoạn quan hoàn toàn bị thanh toán. Tào Tháo dự đoán sự việc sẽ thất bại, thực sự đã phán đoán sai. Đương nhiên kế hoạch cũng có chỗ không mỹ mãn. Hà Tiến đã chết. Em của Hà Tiến là Xa kỵ tướng quân Hà Miêu cũng bị giết. Bấy giờ ở Lạc Dương có rất nhiều đội quân vô chủ. Các thế lực quân phiệt mới vào kinh không bị ai kiềm chế. Hoàng đế thì còn quá nhỏ. Một cục diện loạn lạc mới đã hình thành. Có điều, Viên Thiệu phải chăng là người chịu trách nhiệm chính?
Viên Thiệu đã cảnh báo Hà Tiến không nên vào cung. Hà Tiến không theo khuyến cáo đó nên đã vong mạng. Chẳng lẽ đây lại là lỗi của Viên Thiệu? Có điều, cách Viên Thiệu xử lý cục diện tiếp theo lại rất đáng cho người ta bàn luận. Nhiều sử gia như ngài Lê Đông Phương, ngài Dịch Trung Thiên đều cho rằng Viên Thiệu hoàn toàn có khả năng thanh toán Đổng Trác, nhưng Viên Thiệu đã không làm. Rốt cuộc là vì sao?
Kỳ sau: Đại chiến Xích Bích