Từ ngàn xưa, người Việt đã biết ứng đối với đất trời nắng mưa bằng những chiếc nón lá đội đầu, biến nó thành vật bất ly thân trong đời sống canh nông. Nón lá Việt Nam trên hành trình trình lịch sử của mình, đã vượt qua công dụng che chắn mà trở thành một biểu tượng đặc biệt.
Những dấu tích còn lưu lại trong sử sách và hội họa chứng tỏ nón lá cũng đã có ít nhiều ngàn năm lịch sử. Chiếc nón có lẽ được ghi nhận lần đầu bằng văn bản qua chiếc loa lạp (nón hình ốc) trong trong Lĩnh Ngoại đại đáp năm 1178 của Chu Khứ Phi, và sau đó được miêu tả tỏ tường hơn như một chiếc “nón hình xoắn ốc, hình dáng của nó giống như những con ốc… được làm rất khéo từ lạt tre mỏng” trong Văn hiến thông khảo năm 1307 của Mã Đoan Lâm . (3)
Lát cắt hai chiếc nón khác nhau được đội cho hai thân phận khác nhau trong bức xuất sơn đồ cho thấy một điều. Trước khi được sử dụng phổ biến dưới hình chóp như hiện nay, chiếc nón đã có một cuộc phiêu lưu dài trên mảnh đất Việt với nhiều hình dạng, chất liệu và thân phận người mang. Từ vật bất ly thân trong đời sống canh nông, qua thời gian nón lá trở thành bạn đường của mọi lớp người trong xã hội.
Dẫu khắc nghiệt, nhưng thổ nhưỡng nhiệt đới gió mùa cũng hào phóng ban tặng cho con dân xứ sở đa dạng nguyên liệu. Dưới bàn tay tài tình của người, trước là nông dân sau là nghệ nhân, đủ loại nón lá được ra đời. Từ những chiếc nón được lợp bằng lá của các cây họ cọ như lá kè, lá gồi, lá lụi hoặc lá buông, lá dứa, lá dừa… cho đến các thành phẩm được đan từ sợi rơm, nan giang, ghép từ cật tre, lá sen. Những nguyên liệu ấy hiển hiện khắp ba miền đất nước, làm nên những làng nghề làm nón nổi danh như: nón thúng xứ Nghệ, nón ngựa Bình Định, nón bài thơ xứ Huế, nón lá làng Chuông,….
Dần dà, chiếc nón không chỉ được dùng như một vật chở nắng che mưa mà trở thành một phục sức không thể thiếu, biểu thị thân phận và nghề nghiệp của người Việt khi ra đường. Gia Ðịnh thành thông chí của Trịnh Hoài Đức ghi chép nón lá như một phục sức đặc trưng của người dân Nam Bộ:
Duy có người Việt ta noi theo tục cũ Giao Chỉ: người quan chức thì đội khăn cao sơn, mặc áo phi phong, mang giày bì đà, hạng sĩ thứ thì bới tóc, đi chân trần, con trai con gái đều mặc áo vắn tay bâu thẳng, may kín hai nách (…), đội nón lớn, hút điếu binh, ở nhà thấp, trải chiếu ngồi dưới đất, không có bàn ghế ”(5)
Gia Định Thành thông chí
Phạm Đình Hổ trong Vũ trung tùy bút cũng đã liệt kê nhiều loại nón với kiểu dáng và nguyên liệu khác nhau, được dùng cho các lớp người trong xã hội nửa cuối thế kỷ 18, đầu thế kỷ 19 .(6)
Hoàng Việt nhất thống Dư địa chí của Thượng thư Bộ binh Lê Quang Định nhà Nguyễn có ghi chép về thổ sản Bình Định gồm: kỳ nam, trầm hương, mỏ sắt, diêm tiêu, hồ tiêu, sáp mật ong, tê giác, voi, lụa sống, lụa đen, tơ màu, vải trắng, trà ngọt đắng, lông nhím, nón trắng, cá chình, than củi, muỗng dừa, dầu rái, trầu nguồn.
Sang thế kỷ 20, sự ưa chuộng nón lá của người Việt đã được thể hiện rõ nét trong những thước phim, tấm ảnh lưu dấu thời đại. Dù chủ thể hình ảnh là nữ sinh tha thướt áo dài, thiếu nữ đạp xe bên người tình, nông phu cấy cày hay một phiên họp chợ, ở đâu ta cũng có thể bắt gặp dáng dấp hình chóp xinh xinh của chiếc nón lá.
Có mặt khắp mọi ngóc ngách đời sống, chiếc nón lá dần dà đi vào tâm hồn người Việt. Mà trong bầu văn hóa phồn thực của làng quê Việt, không gì dễ dàng bộc bạch hơn những câu hò lời đối đầy tình ý lứa đôi:
Nón mua một đồng mốt, tốt tựa như rồng
Sao em không mua mà đội để má hồng nắng ăn
Trong Địa chí văn hóa dân gian Nghệ Tĩnh, nhà nghiên cứu Nguyễn Đổng Chi (chủ biên) đã kể lại chuyện hát đối rôm rả thâu đêm suốt sáng ở các phường nón thuộc huyện Thạch Hà, huyện Nghi Xuân xưa kia. Trong đó có câu ca “thả thính” con gái làng Bảo Kệ của chàng trai làng nón Giáp Tiền đầy thi vị:
Em đừng bứt niệt mỏi tay
Về đây làm nón đợi ngày du xuân
Địa chí văn hóa dân gian Nghệ Tĩnh, Nguyễn Đổng Chi
Cô gái Tây Nam Bộ bên chiếc nón lá, xuồng ghe cũng dạn dĩ đáp trả sự chòng ghẹo của đàng trai xứ mình bằng những câu hò:
Anh thương em đưa nón đội đầu,
Về nhà ba má hỏi, đi qua cầu gió bay.
Và để lấy cớ giận hờn, thử thách:
Năm ngoái năm xưa em còn kha khá,
Năm nay nghèo quá nên đội nón lá bung vành.
Ðứt quai nên nón tròng trành,
Hỏi anh xin cắc bạc mua nón lành đội chơi
Vô hình trung, bao lời ca câu hát đều khắc họa nên một chiếc nón lá gắn liền với nét duyên dáng của người phụ nữ Việt. Dẫu bươn chải ruộng vườn hay lạc chốn phù hoa, người phụ nữ Việt luôn biết cách điểm tô nhan sắc bằng chiếc nón lá. Tà áo dài, chiếc áo bà ba hay bộ áo tứ thân dường như thêm phần cốt cách, lịch thiệp khi đi kèm cùng nón lá nghiêng che. Từ đây, nón lá đã có thêm một bước chuyển mình từ công dụng thuở đầu, trở thành trang sức điểm tô, đọng lại lòng người như một biểu tượng của tính nữ Việt.
Vẻ đẹp ấy tiếp tục chinh phục tâm hồn người Việt khi phủ sóng hầu hết trong mọi lĩnh vực văn hóa nghệ thuật. Nón lá làm nên linh hồn cho bức tranh đắt giá và khó lòng vắng bóng trên những sàn diễn áo dài. Nón lá uyển chuyển trở mình theo điệu múa dưới muôn hồng nghìn tía ánh đèn sân khấu (7), rồi biến hóa tài tình thành đồ trang trí nội thất dưới tay kiến trúc sư.
Cùng với những biến dời của thời đại, công năng và sự tiện dụng thuở đầu của nón lá không còn là ưu tiên lựa chọn của người tiêu dùng thành thị. Giá trị của nón lá đang dần dịch chuyển sang tính thẩm mỹ và bản sắc đậm đà ẩn chứa đằng sau. Nhưng chính vì thế, tôi thấy nón lá càng có sức sống mãnh liệt hơn bao giờ hết trong hành trình lịch sử của nó.
Người khách lữ hành mang chiếc nón lá chu du khắp bốn phương trời, muốn cùng nón đánh dấu những trải nghiệm diệu vời. Bạn bè năm châu mang nón lá vượt đại dương làm quà tặng thân nhân, muốn sẻ chia chút bầu không của đất nước họ vừa ghé thăm. Cứ như thế, chiếc nón lá từ một vật che chắn đơn thuần đã hóa thân thành một biểu tượng Việt, mà một khi tâm hồn người Việt còn, thì nón lá còn.
Art Director Lê Minh
Artist & Designer Lê Nhi
Researcher Hồ Đức
Editor Lê Minh Thư
Editorial Director Phạm Vĩnh Lộc
