Từ thời bao cấp còn khó khăn cho đến nay, khi hàng hóa vô cùng phong phú, thức ăn luôn đầy ắp các chợ và siêu thị… thì theo thói quen và tính lo toan vốn có, những ngày giáp tết phụ nữ trong gia đình vẫn tất bật mua sắm để biếu tặng nội ngoại hai bên, và nhất là để chuẩn bị “ăn Tết”. Ăn Tết, không chỉ là được thưởng thức các món ăn đặc biệt, mà còn là dịp người phụ nữ trổ tài nấu nướng bày biện, là mỗi người đều được đắm mình trong không khí đặc biệt của những bữa ăn sum họp gia đình.
Vào dịp Tết ở miền Bắc thường khá lạnh, nhưng Tết miền Nam, Tết Sài Gòn là những ngày nắng vàng rực rỡ. Vài năm nay, có được chút se lạnh vào buổi sáng thì đến trưa lại nắng nóng, vì vậy các mâm cơm ngày Tết miền Nam cũng khác với mâm cỗ Tết miền Bắc.
Không khí Tết miền Nam đầu tiên là đến từ chợ Tết. Một năm trong những ngày giáp Tết thì chợ lớn chợ nhỏ đều tấp nập suốt ngày, cao điểm từ khoảng ngày 23 cúng Ông Táo. Trong nhà lồng và những con đường quanh chợ không còn chỗ chen chân. Trong chợ quần áo giày dép, đồ ăn thức uống sạp nào cũng đầy ắp. Bên ngoài thì hàng trái cây rau xanh, hàng đồ gốm bình bông tiền vàng mã vây kín mặt tiền chợ. Rồi các hẻm quanh đấy tràn ngập hoa Tết đủ loại từ Đà Lạt về, từ miền Tây lên, từ nhà vườn Thủ Đức, Gò Vấp đến… Nhiều nhất là sắc hoa vàng – Tết phương Nam mà thiếu cúc vàng, mai vàng thì cũng giống như Tết miền Bắc mà thiếu cành đào thắm, đào phai, đâu còn là Tết.
Và bánh tét bánh chưng cũng tràn khắp nơi: bánh tét Trà Cuôn, Long An, Cần Thơ từng đòn tròn to chắc nịch, nếp xanh màu lá dứa có trứng vịt muối bùi bùi cùng miếng mỡ mềm rục. Bánh chưng Bắc “truyền thống” vuông vắn trong nilon hút chân không, để lâu vẫn mềm, không thiu trong tiết trời nắng nực. Giò chả thịt nguội các loại, dưa cải kim chi dưa kiệu dưa món… từng hũ nhỏ lớn xếp cao hình tháp bên cạnh những hũ tôm khô từng con đều nhau đỏ au, chỉ nhìn đã thấy ngon.
Đi chợ Tết đâu chỉ một lần, có khi vài ba lần mới đủ các thức ăn, gia vị cho những bữa cơm ngày Tết. Chỉ tính qua cũng đã có vài mâm cơm cúng vào các ngày 30 Tết và mùng Một, rồi còn ngày mùng ba rồi mùng bảy “hạ nêu”. Mỗi ngày có thể thêm bớt vài món ngon, nhưng nhìn chung nhà nào cũng nấu các món truyền thống của mâm cơm ngày tết Nam Bộ.
Ngày Ba Mươi, mâm cơm cúng rước ông bà về ăn Tết thì luôn có các món như: thịt kho hột vịt bằng nước dừa, những miếng thịt màu nâu vàng, mỡ trong veo mềm rục; đĩa thịt đầu heo ngâm dấm, trộn vài cọng dưa rau muống xanh, điểm lát tỏi trắng, lát ớt đỏ, sợi gừng vàng; dĩa dưa góp củ cải, cà rốt mặn ngọt thơm thơm; đĩa chả giò chiên và rau sống; tô canh khổ qua nhồi thịt hay tô canh măng tươi hầm chân giò… Tất nhiên không thể thiếu các món nguội như giò lụa, giò thủ, nem chua, mấy đĩa dưa cải chua, dưa giá lẫn tôm khô, xanh trắng đỏ rất bắt mắt.
Bây giờ bánh tét Nam Bộ có nhiều biến tấu với nhân ngọt nhân chuối và nhân mặn như đậu xanh, thịt mỡ, lạp xưởng, trứng muối… Nhưng một đòn bánh tét chuẩn miền Nam phải được gói bằng lá chuối, tròn và chắc, nhân nằm chính giữa. Loại bánh ngũ sắc khi tét (cắt) thành khoanh có thể thấy đầy đủ màu nhân đậu vàng, giữa là màu đỏ cam của lòng đỏ trứng vịt muối, xung quanh ba màu nếp đỏ (gấc), tím (lá cẩm) và xanh (lá dứa). Đĩa bánh tét đặt giữa làm nổi bật hơn ý nghĩa của mâm cơm ngày Tết.
Ngày mùng Ba cúng đưa ông bà mâm cơm đơn giản hơn, nhưng phải có đĩa Tam sên gồm một miếng thịt heo, 2 quả trứng vịt và 3 con tôm càng xanh, có cá kho và tô canh chua, rau củ Đà Lạt gồm bông cải và cà rốt, đậu Hà Lan xào thịt bò, nấm hương, bóng (bì heo khô) và cần tây… Đĩa gỏi cuốn (tôm, thịt, bún, rau sống) hoặc bì cuốn (bì sợi trộn với thịt, thinh, rau sống) chấm nước mắm chua ngọt, lạp xườn và cà rốt xắt sợi làm món “bò bía” ăn với tương ngọt. Giữa mâm thường là đĩa gà xé phay trộn bắp cải, hay hoa chuối rắc rau răm đậu phộng rang hành phi thơm nức, và tô cháo gà nóng nhiều hành tiêu ăn nhẹ bụng dễ tiêu. Nhiều khi còn có cả món cù lao (là món lẩu nấu trong một dụng cụ bằng nhôm, ở giữa có cù lao để than cho lẩu nóng lâu) có nhiều rau củ, dễ ăn đỡ ngán sau những ngày Tết ăn nhiều chất đạm.
Nhiều năm nay, trong nhiều gia đình Nam Bộ, trên mâm cúng mùng Một hay giao thừa, còn có gà luộc để nguyên con, đĩa xôi (xôi vò hay xôi gấc, hoặc xôi trắng), giống như mâm cỗ miền Bắc. Nhiều gia đình khác bên cạnh những món mặn truyền thống còn có mâm cúng chay vào ngày 30 và mùng Một Tết.
Mâm cơm ngày Tết Nam Bộ gồm những món ăn tuy không quá cầu kỳ trong nguyên liệu và chế biến, nhưng luôn được người bà, người mẹ, người chị chăm chút. Vẫn biết “trước cúng sau ăn”, nhưng bữa cơm đông đủ cả nhà, lại có ông bà về chứng kiến, chắc chắn là bữa cơm gia đình ngon nhất trong năm!
Sau mỗi bữa cơm, con cháu mời ông bà cha mẹ, mời những người khách uống trà ăn bánh ngọt. Trong hương thơm thoang thoảng của trà sen là mùi thơm của các loại bánh mứt: mứt dừa từng sợi trắng, xanh, vàng, hồng từ màu tự nhiên của cây lá quanh nhà, bánh in thơm bột nếp, bánh kẹp mỏng giòn tan, bánh bông lan nhỏ xíu mềm xốp thơm mùi trứng… Rồi các loại mứt tắc (quất) từng quả vàng tươi trong veo, những miếng mứt gừng mỏng thơm cay ấm, mứt gừng dẻo từng sợi lẫn chuối, đậu phộng vừa bùi vừa béo ăn không bao giờ ngán, rồi chuối khô, mứt mãng cầu, mứt cà rốt, khoai lang, mứt sen, mứt bí…
Ngày xưa, ở miền quê Nam Bộ, từ rằm tháng Chạp, trong khi các dì các mẹ lo chuẩn bị mua sắm Tết thì các cô gái trong nhà cặm cụi làm những loại bánh mứt này. Ngày giỗ ngày Tết là lúc các em cháu “trổ tài” nữ công gia chánh đã được mẹ dạy dỗ, mà các cô bác trong làng cũng thường nhìn “mâm bánh” mà để ý tìm con dâu. Nay thì bánh mứt bán khắp nơi, hàng nội hàng ngoại đều có bao bì đẹp, biếu tặng rất tiện… Nhưng những hộp bánh mứt ấy dường như thiếu mất hương vị vén khéo của những người phụ nữ ngày xưa…
Tác Giả Nguyễn Thị Hậu
Thiết Kế Trần Văn Hậu