Lịch sử vốn không có chữ nếu, thế nhưng nếu sự kiện đó xảy ra thì dòng chảy lịch sử có lẽ đã thay đổi theo một chiều hướng khác. Tốt đẹp hơn? Hay đen tối đi? Không ai biết trước được.
Hội thề Đồng Cổ vốn bắt đầu từ thời vua Lý Thái Tông, để sự kiện Loạn Tam Vương không xảy ra lần thứ hai, vua cho tổ chức hội thề bắt văn võ bá quan, hoàng thân quốc thích phải thề trung hiếu với vua. Hội thề được duy trì qua tới thời Trần.
Năm 1394, sau khi kết thúc hội thề Đồng Cổ, Thượng hoàng Trần Nghệ Tông cho gọi Lê Quý Ly vào cung, ung dung bảo rằng:
“Bình chương là họ thân thích nhà vua, mọi việc nhà đều trao cho khanh cả. Nay thế nước suy yếu, trẫm thì già nua. Sau khi trẫm chết, Quan gia nếu giúp được thì giúp, nếu hèn kém ngu muội thì khanh cứ tự nhận lấy ngôi vua“.
Câu nói nửa đùa nửa thật của Thượng hoàng như đánh thẳng vào “tim đen” của Quý Ly. Ông ta nghe vậy liền bỏ mũ, rập đầu khóc lóc từ tạ, chỉ trời vạch đất thề rằng:
“Nếu thần không biết dốc lòng trung, hết sức giúp Quan gia để truyền đến con cháu về sau thì trời sẽ ghét bỏ thần“
Lúc bấy giờ, Lê Quý Ly đã ở đỉnh cao quyền lực, một tay nắm binh quyền cả nước. Hơn nữa, con gái ông ta còn là hoàng hậu của vua Trần Thuận Tông, thật ứng với câu “dưới một người mà đứng trên vạn người“. Vậy nên mới có chuyện tôn thất nghi kỵ, đại thần lo lắng về việc Quý Ly sớm muộn cũng sẽ cướp ngôi nhà Trần.
Vua tôi nhà Trần cũng không hẳn không tính tới chuyện trừ bỏ Quý Ly. Trước thì có Trần Phế Đế, sau lại có Trang Định Đại Vương Trần Ngạc và tôn thất Trần Nhật Chương. Nhưng tất cả đều sớm để lộ phong thanh nên mới bị Quý Ly hại ngược lại.
Dường như Thượng hoàng cũng dần ý thức được chuyện Quý Ly mưu cướp ngôi, nhưng ngài lại không nỡ xuống tay nên cũng đã dùng phương pháp mềm mỏng để “nhắc nhở” ông ta.
Trước đó, vào tháng 2 năm 1394, Thượng hoàng sai thợ vẽ bức tranh Tứ phụ đem tặng cho Lê Quý Ly. Nội dung tranh vẽ Chu Công Đán giúp Chu Thành Vương, Hoắc Quang giúp Hán Chiêu Đế, Gia Cát Lượng giúp Thục Hậu chủ, Tô Hiến Thành giúp Lý Cao Tông. Thượng hoàng ban tranh này có ý mong Quý Ly cũng phò giúp Trần Thuận Tông như vậy.
Tuy nhiên, Thượng hoàng có lẽ là người duy nhất khiến Lê Quý Ly không thể bước một bước cuối cùng để chiếm lấy ngôi báu. Ba năm sau khi Thượng hoàng qua đời (1397), Quý Ly sửa soạn cho đắp thành đào hào, lập nhà tông miếu, dựng đàn xã tắc, mở đường phố ở động An Tôn, phủ Thanh Hóa.
Năm 1397, Quý Ly bức vua Trần Thuận Tông dời đô về phủ Thanh Hóa. Trước đó, vua đi Yên Sinh bái yết các lăng đời trước, rồi tới hành cung ở hương Đại Lại. Cung nhân Trần Ngọc Cơ và Trần Ngọc Kiểm nói mật với vua là dời kinh đô thế nào cũng có việc cướp ngôi. Quý Ly biết được, cho rằng viên miếu lệnh Lê Hợp, viên phụ đạo Hữu Lũng là Lương Ông cùng đồng mưu, đem giết cả bốn người.
Cuối thời Đông Hán, Tào Tháo dời đô về đất Hứa, từ đó nắm thiên tử ép chư hầu, sau con ông ta là Tào Phi cướp ngôi nhà Hán lập ra nhà Ngụy. Nay Quý Ly cho dời đô về Thanh Hóa, thì ý đồ cướp ngôi nhà Trần đã như mặt trời giữa trưa.
Năm 1398, Quý Ly ngầm sai đạo sĩ Nguyễn Khánh vào cung, thuyết phục vua nhường ngôi cho Thái tử An để xuất gia tu tiên. Vua thuận theo rồi làm chiếu nhường ngôi cho Trần Thiếu Đế, còn mình lên làm Thái Thượng Nguyên Quân Hoàng Đế dời ra cung Bảo Thanh. Ngoài ra, còn cho Lê Quý Ly làm Phụ chính Thái sư, lấy danh nghĩa Quốc tổ (ông ngoại của vua) giữ quyền nhiếp chính.
Sợ để lâu có biến, năm 1399, Quý Ly cưỡng ép Thượng hoàng phải xuất gia thờ Đạo giáo, lại mật sai nội tẩm học sinh Nguyễn Cẩn đi theo giám sát. Thượng hoàng hỏi rằng: “Người theo hầu ta muốn làm gì chăng?“. Cẩn không dám trả lời. Quý Ly làm bài thơ cho Cẩn: “Nguyên Quân không chết, thì ngươi phải chết!“. Cẩn bèn dâng thuốc độc, Thượng hoàng không chết. Lại dâng nước dừa và không cho Thượng hoàng ăn mà ngài vẫn không chết. Đến đây, Quý Ly sai Xa kỵ vệ thượng tướng quân Phạm Khả Vĩnh thắt cổ Thượng hoàng chết.
Sau sự kiện Quý Ly ngầm giết hại Trần Thuận Tông, tôn thất nhà Trần dường như đã bị chạm tới giới hạn cuối cùng. Thái bảo Trần Hãng, Thượng tướng quân Trần Khát Chân, Hành khiển Hà Đức Lân cùng hợp mưu giết Lê Quý Ly tại hội thề Đốn Sơn.
Hôm ấy, Quý Ly đến họp thề, ông ta ngồi trên lầu nhà Trần Khát Chân xem hội thề, y như lệ thiên tử ngự đến miếu, chùa. Thích khách là bọn Phạm Tổ Thu và Phạm Ngưu Tất cầm gươm định xông lên, Khát Chân trừng mắt ngăn lại, nên việc không xong. Quý Ly chột dạ đứng dậy, được vệ sĩ hộ vệ xuống lầu. Ngưu Tất giận dữ vứt gươm xuống đất nói: “Chết uổng cả lũ thôi“.
Quả nhiên, sự việc bị phát giác, Thái bảo Trần Hãng, Tướng quân Trần Khát Chân, Phạm Khả Vĩnh, Hành khiển Hà Đức Lân cùng thuộc hạ, thân thích gồm hơn 370 người đều bị giết cả, tịch thu gia sản, con gái bắt làm nô tỳ, con trai từ 1 tuổi trở lên hoặc bị chôn sống, hoặc bị dìm nước. Lùng bắt dư đảng liền mấy năm không ngớt. Sau sự kiện này, hội thề trung hiếu cũng chấm dứt.
Designer Trần Văn Hậu