Gốm hoa nâu – Đông A một thưở

Tác giả Huyết Vy
Gốm hoa nâu – Đông A một thưở

Nam quốc sơn hà Nam đế cư
Tiệt nhiên định phận tại thiên thư
Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm
Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư.

Nam Quốc Sơn Hà vọng vang bên bờ Như Nguyệt, dựng bên một bức tường thành của ý chí độc lập, dù là cỏ cây núi đá hay từng mảnh hồn người nước Nam này đã định tình riêng. Cái tình riêng ấy, tùy thời tùy người, khi thì bất khuất dữ dôi lúc trận mạc xông pha, khi dịu êm sâu lắng khi thả mình vào nghệ thuật. Lặng lẽ cùng bồi đắp dòng lịch sử riêng biệt mà bất khuất ấy, có một loại hình gốm đậm chất dân gian. Dù đã gần một thiên niên kỷ trôi qua, vẫn vẹn nguyên sức nặng tâm thức và nghệ thuật trong phong cách trang trí – Gốm hoa nâu.

1. Gốm hoa nâu, phác nên một diện mạo

Gốm hoa nâu là tên gọi của một dòng gốm lấy men nâu, có nguồn gốc oxit sắt làm trang trí chủ đạo, xương gốm dày dặn, chất gốm xốp thô. Thủ pháp tạo hoa văn thông qua sự phối hợp giữa men nâu và men trắng, thị hiện chủ yếu trên các kiểu thức: gốm hoa nâu nền trắng, gốm hoa trắng nền nâu, gốm nền nâu hoa văn mộc, gốm men trắng vẽ nâu.

Sự hiện diện của những di vật gốm hoa nâu, trong những địa tầng quanh khu vực thành cổ Hà Nội, trong những khi mộ cổ có niên đại của người Mường ở Hòa Bình và Hà Tây, cùng với những thẩm định theo phương pháp so sánh đối chiếu, đã chỉ định khung thời gian xuất hiện và phát triển của gốm hoa nâu là vào thời Lý – Trần, lan đến đầu Lê Sơ, với một kỹ thuật trang trí khá lạ lẫm so với truyền thống gốm men Việt.

Bộ thạp gốm hoa nâu với hai phong cách nền trắng hoa nâu và nền nâu hoa trắng
Bộ thạp gốm hoa nâu với hai phong cách nền trắng hoa nâu và nền nâu hoa trắng

Bộ thạp gốm hoa nâu với hai phong cách nền trắng hoa nâu và nền nâu hoa trắng

Trên phông nền thoáng rộng, họa tiết được sắp xếp thành những mảng to. Người thợ gốm sẽ cạo xương gốm khi mới phủ men nền để tạo đồ án trang trí, sau đó dùng bút lông tô vẽ hoa văn nâu trên phần được cạo ấy. Công cuộc này tạo nên một khoảng chênh sắc, giữa men nền trắng ngà với hoa văn nâu đỏ. Đôi khi, hoa văn được đắp nổi theo phong cách phù điêu, toát lên nét cứng cáp hoành tráng. Dần về sau, hoa văn còn được vẽ nâu dưới men trắng, như một gạch nối với dòng gốm men lam.

Trải qua 4 thế kỷ lưu truyền, những kiểu thức trang trí độc đáo đó được thị hiện trên đa dạng dáng hình với đủ mọi công năng.

Gốm hoa nâu Lý - Trần

2. Tâm thức thời đại và phong khí Đông A

Được khai sinh trong thời đại độc lập và phục hưng của văn minh Việt sau đêm trường Bắc thuộc, nên ngay khi vừa nên dáng hình, gốm hoa nâu đã đượm hơi thở và sức sống thời đại. Tình thời đại đó được thể hiện rõ nét trong tính bản địa của cỏ lá chim muông, trong tinh phần Phật giáo và tam giáo đồng nguyên, trong dư âm hào khí Đông A và lời hoan ca vọng từ những hoạt cảnh được trang trí trên gốm hoa nâu.

Buổi đầu Lý triều, đất nước phồn vinh, nhân sinh ổn định, Phật giáo phát triển, mà sự  kiện Trần Nhân Tông nhường ngôi đi tu (1299) là sự nở hoa kết trái của Thiền tông Việt. Giữa buổi thời ấy, gốm hoa nâu cũng mang đậm dấu ấn tín ngưỡng, nổi trội hình tượng đóa sen thiên biến vạn hóa nên đủ mọi dáng hình. Cánh sen đơn, sen kép, sen dây nở rộ trên nhiều hiện vật. Sự tinh tế, tỉ mỉ, cầu kỳ, nhiều chi tiết trên cùng một hiện vật được chế tác phần nhiều nhỏ gọn, như ấm trà, kỷ phấn, bát, đĩa, tô, chén uống trà, chân đế, đài sen, liễn… đã tỏ bày tấm lòng mến yêu và thưởng thức cái đẹp của con người mang Thiện ý đương thời..

Mô típ sừng tê, dù là một sự hiện diện có hạn, cũng đã chỉ ra một biểu tượng điển hình của Đạo giáo. Như nhiều nhà sử học, trong đó có giáo sư Trần Quốc Vượng, đã mệnh danh thời đại tồn tại và phát triển của gốm hoa nâu Việt Nam, trải qua Lý Trần, lan sang đầu Lê, là thời đại quân chủ Phật giáo, hay thời đại Tam Giáo đồng tồn Phật – Đạo – Nho của Việt Nam.

Hoa sen trên gốm hoa nâu
Hoa sen trên gốm hoa nâu

Trang trí hoa sen trên gốm hoa nâu Lý Trần

Sang thời Trần, vương triều mang gốc tích miền biển Thiên Trường, Nam Định. Văn hóa “ăn sóng nói gió”, mặn mòi sắc thái biển khơi là hình thái tinh thần trùm phủ và chi phối hầu hết các lĩnh vực của thời đại từ văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng, nghệ thuật, kiến trúc,… Tinh thần ấy mở ra một phong cách nghệ thuật đơn giản mà khoáng đạt, khỏe khoắn, muốn vươn thoát khỏi khuôn khổ lễ nghi mà thể hiện cảm xúc chân thật. Phần tinh thần ấy bung nở trên gốm hoa nâu, dáng to khỏe, phóng khoáng, có đôi phần thô phác. Họa tiết mềm mại, dung dị uốn lượn trên những cốt gốm thường dày dặn, dáng gốm to mập, chắc khỏe,lưu cất tâm thức và hào khí Đông A một thời. 

Gốm hoa nâu Lý Trần trang trí hoạt cảnh Vinh quy bái tổ và Đấu vật

Xuôi chảy và phát triển trên cùng một dòng lịch sử, gốm hoa nâu cũng đã cùng những con người Trần triều kinh trải khói lửa can qua. Ba cuộc quyết tử chống Mông Nguyên đã hình thành lối biểu đạt phóng khoáng, kiêu hùng. Gốm hoa nâu trở thành biểu vật để nghệ sĩ chế tác thể hiện tinh thần dân tộc và phản ánh thời khắc lịch sử bảo vệ độc lập của triều Trần. Sống động trên gốm, hào khí Đông A ngàn năm âm vọng nơi các tướng sĩ cầm giáo khiên chiến đấu, tượng binh cưỡi voi xung trận hay bắt giữ tù binh. Đó là thời đại của những anh hùng: 

Chương Dương cướp giáo giặc,

Hàm Tử bắt quân thù.

Thái bình nên gắng sức,

Non nước ấy nghìn thu.

Hoạt cảnh đi săn và vinh quy bái tổ trên gốm hoa nâu

Trở về thời bình, tinh thần thượng võ vẫn còn dư âm trong những hoạt đấu vật, đi săn. Ngay trong hoạt cảnh Vinh quy bái tổ, cho thấy tinh thần đề cao thi cử, chấn hưng sơn hà, vẫn bảng lảng hùng tâm tráng chí một thời:

Múa giáo non sông trải mấy thâu,

Ba quân hùng khí át sao Ngưu.

Công danh nam tử còn vương nợ,

Luống thẹn tai nghe chuyện Vũ hầu.

Những họa đồ mang dấu ấn lịch sử ấy, phát triển rực rỡ trong khoảng 200 năm rồi dần lụi tàn khi sắc xanh bền bỉ nên gốm hoa lam chiếm được thị hiếu toàn thế giới và đầu Lê sơ. Dẫu vậy, chúng cũng đủ sức kết thành nhánh chủ đạo tên dòng chảy riêng biệt của gốm cổ Việt Nam. Những họa đồ có phần thô mộc mà phóng khoáng hoang dại, mang những thông điệp bí ẩn và kỳ thú, sẽ còn uốn lượn vào tâm khảm người chiêm ngoạn những miên tưởng và nghi vấn chờ ngày hồi đáp.

Share