Tố xuất phù dung dạng thanh khí
Mại mãi khách nhân giai phú quý
Đây là dòng chữ chạy vòng dưới lòng một chiếc đĩa gốm thời Lý trang trí ám họa hoa phù dung trong bộ sưu tập của Bảo tàng Lịch sử quốc gia. Thanh khí là gốm men xanh, hay men ngọc – một loại gốm đặc trưng của nghệ thuật Lý – Trần. Cả dòng chữ hàm nghĩa, làm gốm men ngọc vẽ hoa phù dung, khách bán mua đều là người phú quý.
Chiếc đĩa gốm này không có dấu vết của con kê lòng – dùng để nung chồng khi sản xuất hàng loạt trong dân gian, mà được nung đơn chiếc, lòng trơn men, cho thấy một xuất thân phú quý. Qua dâu bể, sắc men ngọc ngả vàng, nhạt dần khi đổ vào trong. Một bông hoa phù dung được khắc chìm dưới lớp men bóng, tinh nhã bung cánh, choán đầy lòng đĩa. Vẻ thanh lịch, tính độc bản và cả dòng chữ đề trên món đồ khiến người chiêm ngưỡng không khỏi đặt câu hỏi về quá khứ của gốm men ngọc Đại Việt cũng như dòng chảy của chúng trên xứ sở.
Một loại gốm đơn sắc, sắc xanh như sắc ngọc, đến từ một chất men là sự kết hợp cầu kỳ của khoáng vật tạo đá silicat, cùng một số khoáng chất hàm lượng oxit sắt cao. Ấy là gốm men ngọc. Men tráng lên cốt thai gốm, sau khi nung đều lửa ở nhiệt độ thích hợp và qua quá trình hoàn nguyên sẽ cho ra màu xanh ngọc.
Ngược dòng lịch sử xa xôi, từ thế kỷ 10, gốm men ngọc đã lừng danh phương Bắc. Lò Long Tuyền (Trung Quốc) từng cho ra những món tuyệt phẩm với sắc men mát dịu, xương gốm nhiều cao lanh, cầm trên tay hơi lạnh truyền ra như đá ngọc. Vũ quá thiên thanh (trời xanh sau cơn mưa) hay Phiến Sài trị thiên kim (mảnh Sài diêu đáng giá nghìn vàng) là những mỹ từ mà người đời dành cho nước men sang quý này.
Đại Việt thời Lý cũng đã chế tác gốm men ngọc. Xuôi chảy đến thời Trần, có thêm sự du nhập thợ thuyền thời Tống với kỹ thuật làm gốm men ngọc. Thợ thủ công Việt cũng cảm thụ được nghề, và gốm men ngọc trở thành một dòng gốm độc đáo và nổi trội cùng với men hoa nâu, men trắng ngà, men hoa bưởi, men giấy, men kính. Sinh thành và lưu chuyển trong bản sắc xứ sở, với vẻ mượt mà uyển nhã trong lối tạo hình cùng hoa tiết ám họa dưới lớp men huyền diệu, gốm men ngọc Đại Việt thể hiện một ngôn ngữ riêng biệt.
Cùng một màu men, nhưng khi qua lửa lò, qua công thức bí truyền của những trung tâm sản xuất khác nhau, màu xanh thiên biến vạn hóa trên đủ mọi sắc độ, từ xanh nhạt, xanh đông thanh, xanh lá, xanh úa, xanh nước dưa, xanh da táo, vàng úa, vàng tươi, vàng xám… Các sắc xanh ấy được phủ dày lên xương gốm, cho ra một hiệu ứng diệu kỳ, hoang dã như rừng núi, ẩn tàng nội lực như ngọc thô. Sự biến thiên trong sắc độ, đôi lúc là thô phác trong tạo dáng, tan hòa trong không khí xứ sở, khí gốm men ngọc Lý – Trần độc nhất vô nhị không thể mô phỏng và không thể trộn lẫn với bất cứ loại gốm nào khác của các quốc gia lân cận đương thời.
Gốm men ngọc được chế tác trong thời đại này chủ yếu là gốm dân dụng với kích cỡ nhỏ với đĩa, âu, chén, tước, ang, liễn, hũ, ấm… Uốn lượn trên những vật phẩm ấy thường là đề tài hoa lá, với sự thể hiện cách điệu hoặc tả thực hoa sen, hoa cúc, chữ Hán… Đề tài con người, muông thú hiếm hoi, thảng hoặc mới bắt gặp những cậu bé nô đùa trong đầm sen, tích cổ Trung Hoa gọi là Liên sinh quý tử. Những biểu tượng xinh đẹp và phúc lành, được thị hiện bằng kỹ thuật khắc chìm, đắp nổi, hay in khuôn.
Đối với đề tài đồng vật, đã từng có một vài chú cá chép được khuôn cứng trong lòng đáy bát men ngọc, nhưng tính sinh động của hội họa tả thực vẫn không mất đi một chút nào, khi xem xét tỉ mỉ từ nét vẽ đuôi, vây, vẩy, mắt. Một số âu men ngọc được bao qua bởi bốn linh thú. Một số nhà nghiên cứu nhận định ấy là kỳ lân với chi tiết dễ nhận là móng guốc cùng bờm, sừng, râu… thể hiện tư thế dũng mãnh, oai vệ. Ở thời kỳ này, hình tượng linh thú Việt là nghê khá phổ biến, việc đưa kỳ lân vào gốm phần nào cho thấy mối giao thương, liên kết, hội nhập với bên ngoài được chú trọng. Dường như mẫu gốm này được chế tác để hướng đến khả năng giao thương, trong khi vẫn có thể đáp ứng nhu cầu tiêu dùng trong nước.
Chỉ cần một cuộc lướt dạo qua những bảo tàng lịch sử, cũng có thể thấy dòng gốm men ngọc Đại Việt đa chủng loại như chén, bát chân cao, ấm quả dưa, ấm rượu, hũ, liễn… linh động và sinh động với đủ sắc độ và kiểu thức trang trí. Tuy nhiên, dòng men ngọc Đại Việt vẫn được bắt gặp nhiều nhất trên loại hình bát.
Ấy là những chiếc bát men ngọc, đế thu nhỏ, miệng loe rộng, được nhấn nhiều điểm trên thành miệng để biến đường thẳng thành đường cong. Thân bát vút hình cánh hoa. Lòng bát trổ hoa văn ám họa dây hoa. Không khó để tìm thấy trong bộ sưu tập gốm Lý – Trần những chiếc bát men ngọc miệng loe, có chiếc có đường kính tới 20cm, thót đáy, vành bấm những điểm lõm làm miệng bát uốn lượn như cái lá sen, thành khía những vệt dài từ miệng xuống thành những cánh hoa sen, hoa súng.
Nước men màu ngọc bích làm cho hoa văn chìm đi mà nhìn vẫn rất rõ. Cảm giác thành gốm rất mỏng, mà thực ra khá dày. Mà nếu từng có duyên mục sở thị, sẽ thấy nước men đục gây cảm giác tiếng gõ không kêu, mà thực ra tiếng gõ rất thanh. Những cảm xúc trái ngược này nằm gọn trong một chiếc bát, thậm chí ở một mảnh gốm
Những chiếc bát ấy thanh nhã, mỏng và lượn vành, như cầm một đóa hoa trên tay. Kiểu dáng đồ vật nói lên cái đời sống sinh ra nó, người sử dụng nó. Một chi tiết cũng mang đầy đủ đặc điểm của tổng thể, biểu hiện mức độ phổ quát và sâu rộng của phong cách nghệ thuật, ý tưởng nghệ thuật thấm đậm vào từng tế bào người tạo tác. Dường như đó là thời kỳ mà thân tâm con người Đại Việt sống thanh thản trong tinh thần phật giáo, dù ngoại cảnh đã từng băng qua đầy rẫy chiến tranh khốc liệt.
Nhưng một phong cách nghệ thuật nhất quán, được thể hiện trong từng ngóc ngách, như cách ta thấy ở những chiếc bát men ngọc, cho thấy tính thống nhất của cộng đồng dân tộc. Dường như đó là thời đại mà cổ nhân sử dụng toàn đồ gia dụng đẹp để ăn uống, mở ra một viễn cảnh xa xôi trong quá khứ, khi người người sống hòa điệu với thiên nhiên và trong tình cảm bác ái Phật giáo. Tính trịnh trọng trang nhã, vẻ thanh thoát giản dị, kết cấu đơn giản mà hàm súc của gốm Lý có lẽ thấm nhuần ý tưởng Phật tính. Một trạng thái tự nhiên, tự tại, không vui không buồn và mỹ mãn ở mọi cảm xúc.
Ở đời, vui đạo cứ tùy duyên,
Đói cứ ăn chừ mệt ngủ yên.
Của báu trong nhà không phải kiếm
Vô tâm trước cảnh, hỏi chi thiền.
Sự nhẹ nhàng tinh nhã trong những chiếc bát men ngọc, gợi ý cho việc đựng đồ ăn ngọt hay yến sào. Hay là chiếc bát hoa ngọc mát lạnh ấy được dùng để đựng rượu ngọt trà trong, người thưởng ẩm soi mình trong bát, thấy hoa nở trên thân, người hướng tâm mà sống:
Nguội ngắt lòng danh lợi
Am thiền rảo gót qua
Xuân chày hoa mỏng mảnh
Rừng thẳm ve ngân nga
Mưa tạnh da trời biếc
Ao trong ánh trăng ngà
Khách về sư biếng nói
Thông rụng nức mùi hoa