Vieseries Non Sông Gấm Hoa

Sài Gòn: 20 biểu tượng không thể mất – Kỳ 1

Tác giả Trần Hữu Phúc Tiến
Sài Gòn: 20 biểu tượng không thể mất – Kỳ 1
Sài Gòn 2020 có những biểu tượng gì xứng đáng? Chuyện ấy chắc còn nhiều bàn cãi. Trong khi ấy, Sài Gòn thế kỷ 19 và 20 đã khắc ghi nhiều biểu tượng trong tầm mắt và tâm hồn hàng hàng thế hệ.

Đại lộ Hoàng Thành và Đại lộ Bờ sông

Theo ghi chép của Petrus Trương Vĩnh Ký, từ năm 1790, khi thành Gia Định được xây dựng, đã có con đường Thần Đạo dành cho vua, bắt đầu từ Rạch Thị Nghè (Xưởng Chu Sư sau này là Ba Son) chạy qua Cột cờ giữa thành (vị trí Nhà thờ Đức Bà ngày nay) đến cổng phía Tây (khu vực vườn Tao Đàn). Từ năm 1790-1802, cung vua (Nguyễn Ánh) được đặt trên phần đất hiện tại – nơi đặt tòa nhà German House và khách sạn Intercontinental. 

Cả Hoàng Thành Gia Định hơn 10 héc ta được xây trên nền đất làng Tân Khai mở rộng. Chính đất làng Tân Khai là nơi đặt tổng hành dinh của Thống chế Nguyễn Hữu Cảnh khi thay mặt chúa Nguyễn lập ra huyện Tân Bình, phủ Gia Định – tên chính thức đầu tiên của Sài Gòn năm 1698.

Sau khi xâm chiếm thành Gia Định năm 1859, người Pháp đặt các cơ quan đầu não về hành chính và quân sự, dọc theo con đường Thần Đạo. Họ đặt tên đường là đại lộ Norodom (hiện giờ là đại lộ Lê Duẩn), trải dài từ Dinh Toàn Quyền (Dinh Thống Nhất) đến Thảo Cầm Viên. Tại khu vực đại lộ này, nếu thực hiện đào khảo cổ, chắc chắn sẽ tìm ra nhiều dấu tích kỳ thú của Sài Gòn cổ xưa.

Cuối đại lộ, một phần khuôn viên thành Gia Định xưa được người Pháp dùng làm trại lính thuộc địa, sau năm 1963 trở thành khuôn viên Đại học Dược khoa và Văn khoa. Từ cổng trại lính ra đến xưởng Ba Son, đoạn đường này từ năm 1865 được đặt tên là Citadelle (Thành trì). Còn đoạn từ Ba Son chạy thẳng đến ngã ba sông Sài Gòn và kênh Bến Nghé, người Pháp gọi đó là Đại lộ Napoleon (nay là đại lộ Tôn Đức Thắng).

Đây là đại lộ chạy dọc bờ sông có nhiều kiến trúc tiêu biểu cho cuộc sống sôi động của một cảng thị lớn, bao gồm Cột cờ Thủ Ngữ, tòa nhà Hải quan và Nhà Rồng (bộ ba được xây dựng những năm 1860). Về sau, dọc đại lộ có thêm các tòa nhà và cảnh quan ý nghĩa không kém: Công ty Đường thủy Nam Kỳ (nay là khách sạn Riverside), tượng Trần Hưng Đạo, bến phà Thủ Thiêm, khách sạn Majestic… 
Nối tiếp đại lộ bờ sông, chạy dọc theo kênh Bến Nghé, đoạn từ Cầu Móng đến chợ Cầu Ông Lãnh là khu vực tài chính với các tòa nhà của Ngân hàng Đông Dương, Ngân hàng Hongkong and Shanghai (hai tòa nhà nay thuộc Ngân hàng Nhà nước), Phòng Thương mại (nay là Thị trường Chứng khoán)…
Cả hai đại lộ Hoàng Thành và Bờ Sông hợp nhau thành một cánh cung di sản vàng. Đó chính là biểu tượng tiêu biểu của một Sài Gòn văn hiến và giao thương lâu đời.

Chợ Bến Thành và tòa nhà Hỏa xa

Cái tháp đồng hồ vuông vức độc đáo của Chợ Bến Thành, ra đời từ năm 1914, đã nhanh chóng trở thành biểu tượng của Sài Gòn. Chợ Bến Thành và các khu phố chung quanh bao gồm cả đường Lê Lợi, Hàm Nghi, Lê Thánh Tôn, Calmette, Yersin hợp cùng khu nhà ga xe lửa trở thành một phức hợp trung tâm thương mại – giao thông đầu mối lớn chưa từng có của Nam bộ.
Nhà ga xe lửa Sài Gòn, ra đời cùng năm với Chợ Bến Thành là nhà ga đường sắt trung tâm đầu tiên của Đông Dương, nối Sài Gòn với miền Tây vựa lúa và tỏa ra miền Đông lên tới miền Trung và miền Bắc. Sau năm 1978, nhà ga này được dời ra Thủ Đức, phần đất nhà ga trở thành công viên 23/9 và bến Metro. Tuy nhiên, phía đối diện công viên, hiện vẫn còn tòa nhà trụ sở Công ty Hỏa Xa Đông Dương, nay là trụ sở Công ty Đường sắt 3.
Cả khu vực Chợ Bến Thành và nhà ga xe lửa cũ đang hợp thành một khu phố di sản độc đáo, kết hợp đầy đủ các yếu tố thương mại và giao thông, văn hóa và du lịch, chính trị và lịch sử, quy hoạch và kiến trúc. Thật điên rồ, nếu có ai đó âm mưu xóa bỏ chợ Bến Thành và tòa nhà Hỏa xa cùng các ô phố chung quanh để thay vào đó những shopping center và cao ốc chọc trời hào nhoáng!

Chợ Bình Tây và Chợ Lớn

Khu vực quận 5, 6 và một phần quận 10 và 11 là đất Chợ Lớn xưa. Nơi đây là “Phố Tàu” do người Hoa, người Việt và nhiều cư dân khác cùng xây đắp từ thế kỷ 17. Trong đó, chợ Bình Tây, ra đời năm 1928, ngay từ tên gọi và kiểu dáng kiến trúc đã cho thấy hình ảnh xuyên văn hóa Đông Tây, hỗn hợp các yếu tố Hoa – Việt – Pháp. 

Chợ Bình Tây ngoài vai trò trung tâm đầu mối bán sỉ nông sản và hàng công nghiệp cho cả miền Nam, nhất là khu vực đồng bằng sông Cửu Long, hiện còn là điểm thu hút du khách nước ngoài. Rải rác khắp Chợ Lớn đang còn nhiều các dãy phố xưa, nhà cổ, hội quán, đền miếu – dấu tích của một Trung Hoa đa dạng: Quảng Đông, Phúc Kiến, Triều Châu…

Nếu có một kế hoạch tổng thể liên kết quy hoạch – thương mại – du lịch – văn hóa – lịch sử – dân tộc một cách hiệu quả thì Chợ Lớn sẽ càng hấp dẫn du khách trong và ngoài nước. Chợ Lớn sẽ không kém các Phố Tàu nhộn nhịp ở San Francisco, New York (Mỹ) hay Penang, Malaca (Malaysia), Singapore, Hồng Kông.

Nhà Bưu điện và Viện Pasteur

Đây là hai kiến trúc có thể coi là hai tòa lâu đài Khoa học – một biểu tượng cho sức mạnh công nghệ của Sài Gòn từ rất sớm. Thật vậy, tòa nhà Bưu điện trung tâm, hoàn thành năm 1891, là kiến trúc duy nhất ở Việt Nam trên mặt tiền có các bảng tên vinh danh các nhà phát minh như Arago, Volta, Faraday, Franklin, Galvani… 

Trên thế giới, rất hiếm các nhà bưu điện trung tâm được thiết kế với dáng vẻ lộng lẫy và họa tiết liên quan khoa học như vậy. Vào thời ấy, và cho đến bây giờ, công nghiệp viễn thông là ngành kinh tế – kỹ thuật không thể thiếu trong đời sống của Sài Gòn.

Tác giả Trần Hữu Phúc Tiến (bút danh: Phúc Tiến), sinh ở Sài Gòn 1962, Cử nhân lịch sử. Ông từng làm nhà báo tại các báo Tuổi Trẻ, Saigon Times, Thế Giới Mới. Tu nghiệp báo chí, học bổng Reuters, Đại học Oxford. 
Ông hiện là Giám đốc Công ty Hợp Điểm, vẫn thường xuyên viết bài về các vấn đề Di sản, Lịch sử trên các báo Tuổi Trẻ và Người Đô Thị.
Sách đã xuất bản: Sài Gòn không phải ngày hôm qua (2016), Sài Gòn hai đầu thế kỷ – Saigon then and now (2017), Kiến trúc Pháp – Đông Dương, những viên ngọc quý tại Hà Nội (2021)
* Bài viết trên The Saigon Times được tác giả Trần Hữu Phúc Tiến đồng ý cho phép Vietales thực hiện thiết kế, minh họa và đăng tải. 

Art Director Lê Minh
Artist Mỹ Thanh
Researcher Ngô Du
Editorial Director Phạm Vĩnh Lộc

Chia sẻ câu chuyện này
Share