Con đường sầm uất ở quận Tân Phú chạy thẳng xuống Đầm Sen này là một trong số những địa danh gây lú nhất Sài Gòn. Tại sao Sài Gòn lại có Lũy, mà Bán Bích là cái gì?
Trước tiên ta cần biết sơ qua bối cảnh. Cuộc Nam tiến của dân tộc Việt Nam là một hành trình vĩ đại kéo dài 700 năm bắt đầu từ Lý Thái Tông, đến khi hoàn thành thì giang sơn người Việt đã to gấp 3 lần ngày trước. Do vị trí địa lý đặc biệt, Bắc giáp Trung Quốc, Tây đụng Trường Sơn và Đông là đại dương, thế nên theo lẽ dĩ nhiên, Đại Việt chỉ có con đường Nam tiến là khả dĩ.
Tuy vậy, nếu Nam tiến dễ dàng như thế thì mọi chuyện không còn gì để nói. Đế quốc Đại Minh bị tiêu diệt, sáp nhập vào lãnh thổ Đại Thanh. Những con dân nước Minh không chấp nhận sống dưới sự cai trị của sắc dân bên kia Vạn Lý Trường Thành, bèn quyết định giong buồm về vùng đất mới. Cùng với những người Việt mới đến, họ tổ chức định cư và khẩn hoang. Liên tiếp những thành thị sầm uất mọc lên giữa đất rừng phương Nam như Mỹ Tho, Cù Lao Phố, Hà Tiên, Sài Gòn. Chính tại mảnh đất này, chúng ta đã gặp đối thủ mới, tiền thân của Thái Lan hiện đại: Xiêm La.
Xiêm La là một cường quốc mới nổi, cùng với Miến Điện và Đại Việt tạo thành bộ ba hùng mạnh của Đông Nam Á lục. Xiêm La bành trướng rất mạnh, họ chiếm đóng Chân Lạp và tàn phá Hà Tiên của họ Mạc, khiến gia tộc này dâng hết đất cho Đàng Trong để mong được che chở. Sau nhiều va chạm, các chúa Nguyễn thấy rõ dã tâm của Xiêm La. Họ không bao giờ muốn vùng đất màu mỡ mà mình khổ công mở mang lại bị kẻ khác nẫng tay trên. Nguyễn Cửu Đàm được cử đến cản bước tiến của địch thủ ghê gớm này. Sử chép rằng:
“Năm Nhâm Thìn đời Duệ Tôn, người Xiêm La xâm lấn Hà Tiên, Nam Vang. Đàm làm Chánh thống suất, từ Tiền Giang, tiến đánh quân Xiêm ở Nam Vang, cả phá được, người Xiêm xin hòa, Chân Lạp lại được yên ổn”.
Để ngăn chặn những sự cố trên tái diễn trong tương lai, nhà quy hoạch đầu tiên của Sài Gòn bắt tay ngay vào công cuộc thiết kế một hệ thống phòng thủ lợi hại. Ông để ý Sài Gòn như một hòn đảo có ba mặt là sông, vậy nên chỉ cần xây dựng thêm một thứ để án ngữ mặt cuối cùng. Thế là Sài Gòn được bao bọc quanh một chiến lũy vòng cung theo hình nửa vầng trăng dài đến 8,5km.
Theo suy luận từ bản đồ cổ, vị trí lũy Bán Bích kéo dài từ rạch Bến Nghé đến rạch Thị Nghè và vòng qua Cầu Bông, Tân Định, bọc luôn cả khu vực Hòa Hưng lên đến Tân Bình và điểm cuối là Tân Phú. Các địa danh này xưa kia thuộc tổng Bình Trị Trung (quận 1 và Bình Thạnh ngày nay) và tổng Dương Hòa Thượng (quận 10, Tân Bình, Tân Phú ngày nay).
“Lũy cổ Bán Bích, ở địa giới hai huyện Bình Dương và Tân Long, dài 866 trượng, hình dáng như nửa bức tường. Lại có lũy đất dài 1.323 trượng, Đốc chiến Tiên triều là Nguyễn Cửu Đàm đắp, nền cũ vẫn còn. Tên gọi Bán Bích là vì lũy có hình dáng như nửa bức tường”
Hảo hán Sài Gòn, dân chơi Bến Nghé – Tên cuốn sách của Thượng Hồng nghe rất ngầu, nhưng cũng cho ta thấy rằng Bến Nghé phải đi với Sài Gòn. Sài Gòn xưa chỉ rơi vào khoảng 3 cây số vuông, tương đương với nửa quận 1 bây giờ. Có thể nói Sài Gòn hoa lệ nằm ngay khu vực phường Bến Nghé hiện tại. Không chỉ bao trùm kinh đô Gia Định của chúa Nguyễn Ánh ngày xưa, nó còn là nơi đậm đặc các tòa nhà Pháp thời thuộc địa.
Mức độ sang chảnh của Bến Nghé chưa bao giờ vơi đi mà chỉ có tăng lên khi những công trình quan trọng nhất đều dồn vào khu vực nhỏ bé này. Từ dinh Xã Tây tới dinh Gia Long, từ dinh Độc Lập tới khách sạn Continental, nếu bạn có nhu cầu chụp ảnh thì Bến Nghé là điểm đầu tiên cần nghĩ đến nếu ghé Sài Gòn chơi.
Trong cuộc chiến khốc liệt với nhà Tây Sơn, Cù Lao Phố hay Mỹ Tho Đại Phố đã bị san bằng gần như chẳng còn gì. Cuối cùng, vai trò thương cảng đó được đặt lên vai Bến Nghé. Tuyến phố đi bộ Nguyễn Huệ sầm uất là con Kinh Lớn dẫn nước sông vào thành Gia Định. Chúng ta sẽ không có hiện tượng kẹt xe mà thay vào đó là… kẹt ghe, vì đây là tuyến đường thủy trọng yếu để chạy thẳng vào kinh đô. Nơi phồn hoa đô hội thế này dĩ nhiên tiếp tục là mục tiêu của các thế lực mới, lần này đến từ phương Tây. Nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu có bài thơ Chạy giặc mà ai cũng đều quen thuộc:
Tan chợ vừa nghe tiếng súng Tây,
Một bàn cờ thế phút sa tay.
Bỏ nhà lũ trẻ lơ xơ chạy,
Mất ổ bầy chim dáo dác bay.
Bến Nghé của tiền tan bọt nước,
Đồng Nai tranh ngói nhuốm màu mây.
Hỏi trang dẹp loạn rày đâu vắng,
Nỡ để dân đen mắc nạn này?”
Tuy nhiên tại sao nó lại mang một cái tên thiệt bình dân như vậy? Trái ngược hoàn toàn với mức độ hào nhoáng đầy thẩm mỹ bên ngoài? Thử quay ngược lại quá khứ xem sao.
Quả thật Sài Gòn chỉ mới có 300 tuổi, nhưng lịch sử của nó phải đến vài ngàn năm, bao gồm cả văn minh Óc Eo huyền bí. Dù vậy khu vực này cũng có những giai đoạn rất hoang dã, con người có khi còn thưa thớt hơn cả muông thú. Ông Nguyễn Văn Siêu thì cho rằng con sông chảy qua Sài Gòn quá nhiều cá sấu. Nhiều đến mức mỗi khi chúng đuổi nhau, đùa giỡn lại phát ra nhưng tiếng gầm không khác gì bầy trâu đang rống. Mà trâu con lại được gọi là Nghé.
Thế nhưng ta cũng cần lưu ý một điều, vùng đất Nam Bộ thuộc chủ quyền Việt Nam đến trước thế kỷ 17 vẫn là đất Chân Lạp của người Khmer. Thành thử các địa danh cũng mang âm hưởng Khmer luôn, ví dụ Sóc Trăng, Trà Vinh,… Bến Nghé cũng thế. Vốn tên gốc của nó là Kompong Krabey (bến nước để tắm trâu) hay Ngưu Tân, được chúng ta Việt hóa thành Bến Nghé. Học giả Trương Vĩnh Ký cũng đồng tình với lý giải này.
Sơn hà bị rạch đôi. Trịnh và Nguyễn mỗi bên giữ một mảnh non sông. Trong cuộc chiến nhằm nhất thống thiên hạ này, bạn sẽ chọn ai làm chân chúa?
Thiết kế và dàn trang : Nhím
